Hiperprolaktynemia
Hiperprolaktynemia jest jednym z najczęstszych zaburzeń endokrynologicznych. Jej istotne objawy kliniczne ograniczają się do hipogonadyzmu, wyrażającego się zaburzeniami płodności, miesiączkowania (typu oligo-, amenorrhea) u kobiet a obniżeniem potencji, libido i płodności u mężczyzn oraz zaburzeń gęstości kości (osteopenia, osteoporoza) i mlekotoku.
Hiperprolaktynemia jest najczęściej pochodzenia polekowego lub organicznego (guz przysadki – prolaktynoma). Różnicowanie tych dwóch przyczyn jest bardzo ważne zarówno z punktu widzenia decyzji terapeutycznych, jak i rokowniczych. W leczeniu stanów hiperprolaktynemii znajdują zastosowanie agoniści receptora dopaminowego typu D2, które to leki mają udowodnioną dużą skuteczność terapeutyczną, u znacznej większości pacjentów powodują normalizację stężenia prolaktyny (PRL) w surowicy krwi, zmniejszenie rozmiarów guza przysadki wydzielającego PRL, zniesienie objawów związanych z hiperprolaktynemią i samym guzem przysadki. Z tego względu są one leczeniem pierwszego rzutu w przypadku prolaktynoma. Zabieg neurochirurgiczny stosuje się w leczeniu guzów przysadki przy braku wyników leczenia farmakologicznego, nietolerancji lub oporności na leki, dużych guzów z pojawieniem się „objawów uciskowych” związanych z tzw. efektem masy guza, dużej dynamice wzrostu guza oraz makroprolaktynoma u kobiet planujących ciążę. Radioterapia jest stosowna głównie jako uzupełnienie leczenia chirurgicznego.
Prolaktyna (PRL) to hormon peptydowy zbudowany ze 198 (u człowieka) aminokwasów, o masie cząsteczkowej 23 kD. Inna nazwa to laktotropina lub hormon laktotropowy. Ma zbliżone efekty metaboliczne, budowę chemiczną i centrum aktywne do somatotropiny. Prolaktyna wiąże cynk, co prawdopodobnie zwiększa trwałość cząsteczki. Pobudza wzrost piersi podczas ciąży i wywołuje laktację. Działa także na gonady, komórki limfoidalne i wątrobę - narządy te mają swoiste receptory. U kobiet karmiących piersią prolaktyna hamuje wydzielanie hormonu folikulotropowego (FSH) i luteinizującego (LH), blokując owulację i menstruację, szczególnie w pierwszych miesiącach po porodzie, lecz karmienie piersią nie daje pewności, że kobieta nie zajdzie w ciążę.
Prolaktyna wytwarzana jest głównie w przysadce mózgowej przez laktotrofy. Jest to drugi rodzaj komórek kwasochłonnych, oznaczany też określeniem epsylon, a u kobiet ciężarnych i karmiących η, które stanowią około 20% komórek przedniego płata przysadki mózgowej. Ich kształt jest graniasty i zawierają liczne, nieregularne ziarna o wymiarach od 400 do 700 nm. Właśnie z tych ziaren uwalniany jest hormon. Wydzielanie prolaktyny hamuje podwzgórze wydzielając prolaktostatynę (dopaminę), której receptory typu D2 są na laktoforach . Wydzielanie jest zwiększane przez prolaktoliberynę i estrogeny.
Innymi źródłami syntezy prolaktyny mogą być komórki niektórych nowotworów oraz błona śluzowa macicy. Nadmiar prolaktyny (hiperprolaktynemia) może być odpowiedzialny za bezpłodność oraz zespół amenorrhea-galactorhea. Prawidłowe stężenie tego hormonu to mniej niż 20 ng/ml - oprócz ciężarnych i karmiących. Prolaktyna niekiedy polimeryzuje. Powstała forma jest biologicznie nieaktywna, ale jest wykrywana w niektórych testach. W takim przypadku otrzymuje się wysoki poziom prolaktyny przy braku objawów chorobowych.
W większości przypadków hiperprolaktynemia bezpośrednio łączy się z niepłodnością, stanowiącą jedną z jej częstych przyczyn. Zależnie od wartości stężeń PRL i czasu trwania hiperprolaktynemii obserwuje się m.in. następujące objawy kliniczne związane z zaburzeniem czynności jajników:
- niewydolność ciałka żółtego,
- brak owulacji,
- zespół napięcia przedmiesiączkowego,
- częste miesiączkowania,
- krwawień acyklicznych,
- bolesnych stosunków płciowych,
- utraty libido,
- guzów sutka.
Bolesne miesiączkowanie, a także plamienia przedmiesiączkowe najczęściej są spowodowane niewydolnością ciałka żółtego. Wiąże się z nią również występowanie w II fazie cyklu płciowego, najczęściej 8 – 10 dni przed spodziewaną miesiączką, zespołu ogólnych i miejscowych dolegliwości, takich jak bóle głowy, nudności, wzdęcia, uczucie ciężaru w podbrzuszu i klatce piersiowej, napięcie i bolesność piersi, częstomocz, drażliwość, zmęczenie, niepokój, depresja, obrzęki. Objawy te określa się mianem zespołu napięcia przedmiesiączkowego.
Oznaczenie prolaktyny wg WHO stanowi podstawowe badanie w diagnostyce niepłodności. Ze względu na wpływ stresu i rytm dobowy prolaktyny krew należy pobierać w godzinach rannych. Badanie należy powtórzyć kilkakrotnie.
Mikrogruczolaki przysadki , których średnica nie przekracza 1 cm i makrogruczolaki o średnicy ponad 1 cm występują przy podwyższonym podstawowym wyniku badania prolaktyny , ale znacznie podwyższonym - powyżej 120 μg/l .
Farmakoterapię stosuje się w przypadku hiperprolaktynemii czynnościowej, a także jako leczenie pierwszego rzutu przy gruczolakach przysadki. Zastosowanie znajdują leki będące agonistami dopaminy (tzn. pobudzające receptory dopaminowe tak jak dopamina – i w ten sposób wpływające na hamowanie wydzielania prolaktyny).
Bromokryptyna ( Bromergon , Bromocorn , Ergolaktyna , Parlodel ) to podstawowy i najczęściej stosowany lek tej grupy. Często wywołuje uciążliwe działania niepożądane, m.in. nudności, wymioty, zawroty i bóle głowy. Próbuje się to ograniczać poprzez odpowiednie stosowanie leku: rozpoczyna się od małych dawek na noc i stopniowe zwiększa do dawki terapeutycznej, lek przyjmuje się z posiłkiem. Bromokryptyna ma stosunkowo krótki okres półtrwania i czasem zachodzi konieczność stosowania jej nawet 2-3 razy dziennie. Czasem jest lepiej tolerowany przy podawaniu dopochwowym, bywają jednak osoby, które nie tolerują go żadną drogą. Przy prawidłowym doborze dawki poziom prolaktyny normalizuje się zwykle w ciągu kilku dni, natomiast normalizacja cyklu krwawień trwa ok. 2 miesiące (czasem nawet do roku). U mężczyzn stężenie testosteronu zaczyna wzrastać zazwyczaj po ok. 3 m-cach terapii.